گزارشی از نشست ۶ آبان ۱۴۰۰ همواج

دکتر علی نصرتی سیاهمزگی

«همواج» با هدف همدلی و یکسان‌سازی شیوۀ نوشتار تالشی پا گرفت و توانست با گرد هم آوردن نویسندگان و فرهنگ‌دوستان تالش برای نخستین بار گامی سترگ بردارد؛ کار را به کارگروه تخصصی هشت‌نفره بسپارد و دربارۀ مسائل گوناگون خط گفت‌وگو کند. بیش از یک ماه بسته‌هایی از نمونه‌ها، حرف‌ها، واج‌ها، آواها و شیوۀ نگارش واژه‌ها به کارگروه رسید و بررسی شد. مسؤولیت هماهنگیِ کارگروه تخصصی، تنظیم الفبا و دستور خط، و گزارش پایانی کارگروه بر عهدۀ جناب دکتر محرم رضایتی کیشه‌خاله بود. گزارش پایانی الفبا و دستور خط تالشی در نشستِ ۴ خرداد ۱۳۹۶ در پژوهشکدۀ گیلان‌شناسیِ دانشگاه گیلان ارائه شد و پس از بحث و بررسی، و طرح برخی پیشنهادها، کلیات آن با نظر موافق همۀ حاضران تصویب شد. براساس بیانیۀ پایانی، پایبندی به الفبا و دستور خط آن بر اعضای گروه الزامی است. به نویسندگان و نشریات حوزۀ تالشی نیز پیشنهاد شد تا برای یکپارچگی، آثار خود را براساس «همواج» نشر دهند که ثمرۀ همدلی و همگویی، و عصارۀ سلیقه‌ها و رویه‌های پژوهشگران تالش است.  

   نسخۀ pdf همواج در اواخر خرداد ۱۳۹۶ در فضای مجازی منتشر شد و در مقدمه‌اش آمد که این نسخه به‌صورت آزمایشی تا یک سال به کار بسته می‌شود و پس از آن کارگروه تخصصی با دریافت بازخوردها و نظرهای اصلاحی و تکمیلی می‌تواند در آن بازنگری کند. فایل همواج و خبر انتشار آن در فضای مجازی؛ وبسایت‌ها، وبلاگ‌ها، گروه‌های تلگرامی، و همچنین خبرگزاری‌ها بازتاب گسترده‌ای داشت. در زمان تعیین‌شده، پژوهشگران و کاربران هیچ نقد و پیشنهادی ندادند و نسخۀ نهایی «همواج» (مصوب جلسۀ سوم) و ترجمۀ انگلیسی آن همراه با مقاله، شعر، داستان و خاطره، در اسفند ۱۳۹۷، یعنی پس از ۱۸ ماه با مشارکت دانشگاه گیلان و حوزۀ هنری گیلان در نشر فرهنگ ایلیای رشت منتشر شد. از زمان چاپ «همواج» تا امروز حدود چهار سال می‌گذرد. در این مدت نیز نقد و نظری دریافت نشد. تا کنون بیش از ۲۰ عنوان کتاب تالشی برمبنای همین شیوه‌نامه منتشر شده‌است. چاپ نخست همواج هزار نسخه بود و هم‌اکنون تقریبا نایاب ‌است و پیشنهاد چاپ دوم آن دریافت گردیده‌است. از این‌رو، برخی از اعضای همواج در ۶ آبان ۱۴۰۰ در انتشارات «ماه‌مینو» در رشت گرد آمدند و دربارۀ برخی موضوع‌ها رای زدند. در این نشست تصمیم گرفته شد تا به کاربران، نویسندگان و پژوهشگران زبان و ادبیات تالشی اطلاع‌رسانی شود تا اگر در آن سستی و کاستی می‌بینند یا پیشنهادی در اصلاح و تکمیل آن دارند دست به قلم ببرند و پیشنهاد، انتقاد یا نظر خویش را با جزئیات و استدلال‌های علمی به ماهنامۀ «تالش» که انتشار متون تالشی را براساس همین شیوه‌نامه، وجهۀ همت خود قرار داده‌است بفرستند. پیشنهادهایی را که در قالب اصول کلی و رویکرد اصلی «همواج» باشد، یقینا بر دیدۀ منت می‌نهیم و در کارگروه‌های تخصصی از آنها برای رفع ابهامات و کاستی‌ها بهره برمی‌گیریم. البته حق پاسخگویی به نقدهایی که خارج از چارچوب و رویکرد اساسی «همواج» باشد برای کمیتۀ تخصصی و سرپرست همواج محفوظ است.
    بیشتر زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، متأثر از زبان فارسی، با خط و الفبای عربی نوشته می‌شوند. این خط شاید بتواند ظرایف آواهای عربی را به‌خوبی نشان دهد، اما برای نشان دادن صداهای زبان فارسی و دیگر زبان‌های ایرانی چندان دقیق نیست و ایرانیان تغییراتی جزئی در آن داده‌اند. در برخی از زبان‌ها و گویش‌های ایرانی متأثر از زبان روسی، از خط سیریلیک استفاده  می‌شود. خط کردی نیز با الفبای عربی نوشته می‌شود، هرچند کردها کوشیده‌اند دگرگونی بیشتری در خط عربی دهند، مثلا برای مصوت‌های کوتاه، نشانه‌های حرفی برگزیده‌اند که به تبع آن واژه‌ها تکه‌تکه و طولانی نوشته می‌شوند که با اصل کم‌کوشی زبانی تعارض دارد. این و برخی دیگر از ویژگی‌ها، موجب شده تا خط کردی نادلپذیر شود و با اینکه این خط از دیرباز در سرزمین‌های کردنشین رایج بوده و تالش‌های مرکزی و شمالی پیوندهایی با آنان داشته‌اند، هیچ‌گاه بزرگان تالش‌زبان، متون تالشی را با خط کردی ننوشته‌اند.
   با توجه به تجربۀ زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، اساس «همواج» بر خط و الفبای عربی- فارسی نهاده شد، البته با دگرگونی‌هایی به مقتضای ویژگی‌ها و بافت آوایی زبان تالشی، تا رشتۀ ارتباط این گویش با فرهنگ و زبان ملی گسسته نشود. بنابراین «همواج» پایه‌گذاری الفبای جدیدی نیست بلکه استفاده از امکانات موجود است با هدف آسان کردن نوشتن و خواندن متون تالشی.
  برخی با خط عربی، که امروزه ایرانیان با آن می‌نویسند از درِ ناسازگاری درآمده‌اند و بر این‌اند که باید با خط ایرانی بنویسیم. هرچند شمار اندکی از پژوهشگران اختراع خط میخی را به ایرانیان نسبت می‌دهند، اما بیشتر بر این باورند که ایرانیان هیچ‌گاه آفرینندۀ خط نبوده‌اند؛ از خط میخی گرفته تا اوستایی، پهلوی، سغدی، خوارزمی، بلخی، ختنی و دیگر خط‌هایی که ایرانیان از دیرباز آن‌ها نوشته‌اند، همه خاستگاه انیرانی دارند (نک. رضایی باغ‌بیدی: ۶۴-۶۵، ۱۷۹، ۱۹۲؛ همو: ۵۹۷؛ قریب: ۴۵۰؛ جان شلدن: ۵۱۹؛ میرفخرایی: ۵۳۵؛ جعفری دهقی: ۵۸۹). ضمنا تمام حروف الفبای فارسی امروز، عربی‌اند و ایرانی‌ها برای نشان دادن تمایز آواهای خود، در برخی نشانه‌های آن تغییرات جزئی داده‌اند، مانند افزودن سرکش به «ک»، دو نقطه به «ج»، «ب» و «ز». پس کنار نهادن برخی از حروف، و برگزیدن یک حرف برای یک واج، مثلا برگزیدن «س» برای نشان دادن واج «s» و کنار نهادن «ص» و «ث» به این گمان که فارسی نیستند علمی و منطقی نمی‌نماید. به کار بردن «غ» و کنار نهادن «ق» نیز به این گمان که «ق» فارسی نیست همین حکم را دارد. اگر به تاریخ زبان فارسی نظر افکنیم خواهیم دید که «غ» و «ق» در فارسی باستان نیست. در اوستا «غ» هست، «ق» نیست. در پارتی «غ» هست، اما در فارسی میانه «غ» یا «ق» نیست. در فارسی دری هم «غ» هست، و هم «ق» که صورت تحول‌یافتۀ «ک» یا «خ» به شمار می‌رود (نک. ابوالقاسمی، ۱۳۸۹). البته «قِ» دخیل جای خود دارد.

   برخی نیز بر این‌اند که باید به‌کلی با کنار نهادن الفبا و حروف، با خط آوانگار یا فونتیک بین‌المللی نوشت تا تفاوت ملفوظ و مکتوب از بین برود، زیرا تمام الفباهای موجود کم‌وبیش کاستی‌ها و نارسایی‌هایی دارند. گرچه فونتیک می‌تواند فاصلۀ زبان و خط را بسیار کم کند اما کاربرد نشانه‌های گونه‌گون آن، دانش تخصصی ویژه‌ای می‌طلبد چنانکه خواندن و نوشتن علایم خاص آن برای برخی دانش‌آموختگان دشوار است چه رسد به مردم عادی. 

   شیوۀ پیشنهادی «همواج» برای اهل قلم تالش ناشناخته و غریب نیست و نوشتن با آن را سال‌هاست که آزموده‌اند و از این‌رو می‌توان گفت تقریبا شیوۀ جاافتاده‌ای است. از دیگرسو برایند هم‌اندیشی 35 نفر است که با وجود اختلاف دیدگاه‌ها و سلیقه، با یکدیگر نشستند تا برای همیشه بساط آشفته‌نویسی از میان اهل قلم تالش برچیده شود. اعضای «همواج» درواقع نمایندگان جریان‌های فکری، فرهنگی و اجتماعی سراسر مناطق تالش‌نشین گیلان و اردبیل‌اند. 
  حال که خط و الفبای «همواج» با همگراییِ گروه بزرگی از پژوهندگان و نویسندگان و شاعران تالش‌زبان راه خویش را در چاپ و نشر متون تالشی گشوده و تقریبا همۀ کتاب‌های گویشی تالشی، و البته ماهنامۀ وزین «تالش» در قالب این شیوه‌نامه چاپ می‌گردد، از فرهیختگان گرامی تالش‌زبان درخواست می‌نماییم نظرها و پیشنهادهای خویش را تا پایان سال ۱۴۰۰ به دفتر نشریۀ «تالش» بفرستند تا در آن مجله به نام آنها منتشر شود. همۀ پیشنهادها و نقدهای علمی در اولین نشست «همواج» در سال ۱۴۰۱ مطرح می‌گردد تا ریسمانی که فرهیختگان تالش را به هم پیوند داده‌است ستبرتر از پیش شود. به این نکته نیز باید توجه داشت این نقدها و پیشنهادها باید با حفظ رویکردهای کلی و اساسی «همواج» صورت گیرد. بدیهی است حواشی و نکات خارج از چارچوب این شیوه‌نامه اساسا قابل طرح نیست؛ اینکه واژه‌ای دخیل است یا اصیل، فارسی است یا عربی یا ترکی و ... موضوع «همواج» نیست. هرچند در بخشی از این شیوه‌نامه به‌طور کلی دربارۀ طرز نوشتن واژه‌های دخیل سخن به میان آمده، اما تشخیص واژه‌های اصیل از دخیل به علم ریشه‌شناسی (فقه‌اللغه) و سطح دانش زبانی گویشوران مرتبط است نه شیوه‌نامۀ «همواج». در پایان آرزو می‌کنم خط «همواج» دل‌های فرهیختگان و نویسندگان تالش‌زبان را هرچه بیشتر به هم نزدیک کند.

کتابنامه
- ابوالقاسمی، محسن (۱۳۸۹)، دستور تاریخی زبان فارسی، تهران: سمت.
- جعفری دهقی، محمود (۱۳۹۶)، «زبان‌ بلخی»، در تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد ۵، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی: ۵۷۷-۵۹۶.
- رضائی باغ‌بیدی، حسن (۱۳۹۶)، «زبان‌های ایرانی باستان»، در تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد ۵، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی: ۵۳-۱۰۶.
- رضائی باغ‌بیدی، حسن (۱۳۹۶)، «زبان پارتی»، در تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد ۵، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی: ۱۷۷-۱۹۰.
- رضائی باغ‌بیدی، حسن (۱۳۹۶)، «زبان فارسی میانه»، در تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد ۵، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی: ۱۹۱-۲۰۰.
- رضائی باغ‌بیدی، حسن (۱۳۹۶)، «زبان‌ خوارزمی»، در تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد ۵، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی: ۵۹۷-۶۰۵.
- رضایتی کیشه‌خاله، محرم (به‌ کوشش) (۱۳۹۷) همواج، ویژۀ الفبا و دستور خط تالشی، رشت: فرهنگ ایلیا.
- شلدون، جان (۱۳۹۶)، «زبان‌های سکایی: ختنی، تمشقی»، در تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد ۵، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی: ۵۱۷-۵۳۲.
- قریب، بدرالزمان (۱۳۹۶)، «زبان‌های ایرانی باستان»، در تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد ۵، تهران، مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی: ۴۳۱-۴۸۲.
- موسوی بجنوردی، کاظم (زیرنظر) (۱۳۹۶)، تاریخ جامع ایران، جلد ۵، تهران: انتشارات مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.                      - میرفخرایی، مهشید (۱۳۹۶)، «ادبیات ختنی»، در تاریخ جامع ایران، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد ۵، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی: ۵۳۳-۵۷۶.

منتشر شده در شماره ۱۵۶ ماهنامه «تالش»، آذرماه ۱۴۰۰