بر شهپر خیال (یادداشتی کوتاه بر «هوزَرات» محمدرضا فدایی)

دکتر محرم رضایتی کیشه خاله

گویش‌ها پدیده‌های چند سویة فرهنگی‌ هستند که فراتر از مطالعات تاریخی و زبانشناسی، می‌توانند به عنوان بخشی زنده و گویا از فرهنگ و ادبیات ملی، اوضاع اجتماعی، هنری، اقتصادی و اعتقادی جوامع قومی را در گذشته و حال بازتاب ‌دهند. بنابراین، در پژوهش‌های گویش‌شناختی، علاوه‌بر زبانشناسان که از مواد آن در فرهنگ‌نویسی، واژه‌گزینی، واج‌شناسی تاریخی و غیره استفاده می‌کنند، خبرگان علوم دیگر مثل مردم‌شناسان، جامعه‌شناسان، روانشناسان و ادب‌پژوهان نیز می‌توانند مشارکت داشته باشند.

تجربة آفرینش آثار ادبی در جامعة قومی تالش از چند دهة اخیر فراتر نمی‌رود. صرفنظر از برخی دوبیتی‌ها و ترانه‌ها، تاریخ ادبیات رسمی تالش از دهة پنجاه قرن اخیر شروع شده است. در این مدت نسبتا کوتاه در حوزة شعر تالشی آثار متعددی منتشر شده که برخی از آنها از نظر فرم و ساختار هنری بسیار برجسته‌اند. اما در قلمرو نثر تالشی (افسانه و داستان‌نویسی) آثار معدودی به طبع رسیده است: «افسانه‌های عامیانة ماسال» (1391) از امیرقلی عاشوری به زبان فارسی روایت شده است. «افسانه‌های تالشی» (1398) از علی نصرتی سیاهمزگی هرچند دوزبانه (تالشی و فارسی) است، اما به عنوان بخشی از فرهنگ عامیانة مردم، اساسا با داستان‌نویسی و آفرینش فرم هنری تفاوت دارد. «آقا سعد» (1400) و «عروسی» (1400) از مقصود بهشتی جوکندان، دو مجموعه داستان کوتاه تالشی‌اند که بتازگی انتشارات «ماه مینو» در رشت آنها را منتشر کرده است. بنابراین، کتاب «هوزَرات» از محمدرضا فدایی آسیابسری، سومین اثر داستان‌نویسی تالشی است که به زیور طبع آراسته می‌شود.

«هوزرات» مجموعة بیست و یک داستان کوتاه تالشی با ترجمة فارسی آنهاست که با مقدمه و ویرایش دکتر علی نصرتی سیاهمزگی آراستگی خاصی پیدا کرده است. هرچند برخی از این داستان‌ها را قبلا در فضای مجازی دیده و خوانده‌ام، اما مطالعة مجموعة آن در کسوت کتابی منقح، برایم شیرینی دیگری داشت. انصافا فدایی را نویسنده‌ای توانا و داستان‌سرایی خلاق و هنرمند می‌بینم. داستان‌هایش فرم و ساختار دارند پیش از آنکه بنویسد، می‌سراید. از قول ویلیام فاکنر آورده‌اند:

«شاید هر رمان‌نویسی اول می‌خواهد شعر بگوید، ولی می‌بیند نمی‌تواند. آن‌وقت به سراغ داستان کوتاه می‌رود که دشوارترین قالب بعد از شعر است. وقتی در آن هم موفق نمی‌شود، تصمیم می‌گیرد رمان بنویسد».

این گفتار از یک حقیقت پرده برمی‌دارد و آن اینکه داستان کوتاه از جنس شعر است و دقایق و مضایق آن را دارد. تأثیر شعر بر روایت‌های داستانی فدایی آشکار است: کوتاه و فشرده می‌نویسد‌. ضمن توجه به سجع و مترادفات، زبان ساده‌ای دارد. به جزئیات و ظرایف می‌پردازد. در فضاسازی و همچنین در پردازش شخصیت‌ها که گاه مستقیم و گاه در قالب گفتگو معرفی شده‌اند، بسیار موفق است. شخصیت‌ها را آنچنانکه هست نشان می‌دهد و بدی‌ها، خوبی‌ها و حتی پلشتی‌های آنها را روایت می کند. اغلب حوادث این داستان‌ها از دریچه و بستر تجربة شخصی نویسنده عبور کرده و با قوة تخیل و ذهن شاعرانة او درآمیخته تا توانسته است این ارتعاشات را به مکاشفات بدل کند. مثلا عمل «گاودوشی» را افراد زیادی تجربه کرده‌اند، اما روایت فدایی از این کار چنان دقیق و زنده و اثرگذار است که گویی آن را در قالب یک فیلم سینمایی به تصویر کشیده و به صحنه آورده است. اغلب داستان‌ها کامل و تأثیرگذارند و نکات باریک، عمیق و عبرت‌آموز فراوانی دارند.

داستان‌های «هوزَرات» مسائل مختلف اجتماعی، سیاسی، اخلاقی، شخصی، تخیلی، عاشقانه و ... را در بر می‌گیرند و از این نظر متنوع‌اند. اما ارزش هنری یکسانی ندارند. روایتگری نویسنده در برخی نمونه‌ها، از جمله در «هوزَرات»، «سَمَره ماشی»، «کلفتمند»، «زوئه‌زا و کینه‌زا»، «گادوشی» «کَنَه‌سرباز» بسیار برجسته است، بطوریکه این داستان‌ها به عنوان مواد و متون گویشی در قالب «فرم و انسجام»، پیرنگ و وجه هنری پیدا کرده‌اند. توفیق نویسنده در این راه، علاوه بر استعداد فردی، مرهون تلاش و تجربة والای اوست. «هوزَرات» صرف‌نظر از نگاه هنری و داستان‌نویسی، با رویکرد گویش‌شناسی نیز قابل مطالعه است. متأسفانه در زبان تالشی متون روایی و منثور بسیار اندک‌اند. هر چقدر شمار این متون افزونتر شود، مواد گویشی بیشتری، ثبت و در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد. داستان‌های «هوزَرات» آکنده از لغات، اصطلاحات، ترکیبات، تعبیرات، و کنایات اصیل تالشی است که با احاطة خاص نویسنده در این داستان‌ها به کار رفته است. مطالعة این بخش از کتاب که با خط پیشنهادی «همواج» نگاشته شده، برای بسیاری از خوانندگان، بویژه گویشوران تالشی‌زبان می‌تواند مغتنم، شیرین و دلپذیر باشد. اگر فهرستی از پیکره و مواد گویشی این کتاب به صورت واژه‌نامه همراه با آوانوشت و ترجمة فارسی در آخر مجموعه ضمیمه ‌شود، یقینا بر فواید گویش‌شناسی آن می‌افزاید. در پایان ضمن آرزوی توفیقات بیشتر برای این نویسندة توانا، چشم‌به‌راهِ دیگر آثار ارزشمند او هستیم.

1400/11/25